نقش بازی در پرورش خلاقیت کودک
بازی یکی از نیازهای اساسی کودک و بهترین شکل فعالیت طبیعی او محسوب می‌شود. شاید بتوان گفت، تنها راه مطلوب برای فعالیت بدنی کافی و تخلیه صحیح انرژی کودک، بازی است. بی توجهی به این نیاز کودک، سیر رشد طبیعی او را با مشکل مواجه خواهد کرد.
کودکان ، تمرین زندگی واقعی به همراه احساسات، عواطف و حتی آموزش هایی را که باید در زندگی به‌کار گیرند، در طول بازی یاد می‌گیرند و تجربه می‌کنند.
اگر توجه به این نیاز کودکان به درستی توسط والدین مدیریت شود بسیاری از مشکلات تربیتی به‌وجود نخواهد آمد و یا در صورت بروز حل خواهد شد، اما متاسفانه امروزه به این مهم به مقدار کافی پرداخته نمی‌شود.
بازی از نگاه آموزه‌های دینی :
از نگاه دین و معارف دینی نیز، بازی یک نیاز است. پيشوايان ديني ما در زندگي خود به اين نياز طبيعي کودکان توجه کافي داشته‌اند. آنان علاوه بر اين‌که کودکان را در بازي کردن آزاد مي‌گذاشتند، با تشويق فرزندان خويش ، خود نيز در بازي آنها شرکت کرده و از اين طريق به بازي آنها رونق مي دادند .
پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله:
مَن کانَ عِندَهُ صَبِیٌّ فَلیَتَصابَ لَهُ
هر کس کودکی داشته باشد باید با وی کودکانه رفتار نماید.(وسائل الشیعه- جلد ۱۵)
رسول گرامى اسلام صلى الله علیه و آله بازیگوشى کودک در کودکى را مایه فزونى عقل او، در بزرگسالی میدانند.
گذشته از این که هرگونه آموزشی در دوران کودکی باید درقالب بازی صورت گیرد بازى، عامل مهمى براى رشد جسمی، عاطفى، عقلانى، اجتماعی و اخلاقى کودکان شمرده مى شود.
فعالیتهایی که کودک به‌عنوان بازی انجام می‌دهد در پرورش نیروی بدنی و حواس او تأثیر زیادی دارند، در تمام این فعالیتها عضلات و اندامهای مختلف او به کار گرفته می شوند. بازی حس بینایی، شنوایی و لامسه کودک را پرورش می‌دهد.
کودک از طریق بازی نخستین گامها را برای اجتماعی شدن برمی دارد. او مفاهیم همکاری، پیروزی، شکست ، رقابت و ایجاد رابطه دوستانه را یاد می‌گیرد. بازیهای گروهی در اجتماعی کردن بچه‌ها نقش مهمی دارند، مشکلی که امروزه متاسفانه خانواده‌های زیادی با آن درگیر هستند.
خلاقیت چیست؟
همه والدین دوست دارند فرزندان خلاق و خوش فکری داشته باشند. خلاقیت در اغلب کودکان به صورت بالقوه وجود دارد و این از وظایف والدین است که آن را در کودکان پرورش دهند. رشد خلاقیت در بیشتر کودکان از ۵ سالگی به بعد آغاز می‌شود و از آنجا که کودک حساسترین مراحل رشد خلاقیت را در محیط خانه سپری میکند، محیط مناسب خانوادگی و نظام تربیتی و رفتاری خانواده در رشد و شکوفایی خلاقیت سهم بسزایی دارند.
پرورش خلاقیت کودکان نقش مهمی در آینده آنها خواهد داشت. انسان های خلاق راه حل های جدید برای مشکلاتشان پیدا می کنند و به همین دلیل در زندگی موفق ترند. خلاقیت یعنی قدرت حل مسئله . اغلب ما وقتی در حل یک مسئله به بن بست می‌رسیم ناامید می‌شویم، اما انسان خلاق سعی میکند راههای جدیدی را برای حل مشکلش پیدا کند.
اما سؤال این است که چگونه خلاقیت را پرورش دهیم؟
بسیاری از مهارت های ایجاد خلاقیت اکتسابی است. نکته‌ای که از آغاز زندگی کودک باید به آن توجه شود تحریک حواس کودک است. این حواس به کمک بازی ها قوی‌تر می‌شود و ابزارهای اصلی خلاقیت یعنی دست و چشم به این سبب توانمندتر می‌شود.
برای پرورش کودکان خلاق پدر و مادر باید نقش الگویی داشته باشند و خودشان از روشهای خلاقانه در انجام کارهای روزمره استقبال کنند و حمایتگر نظرات جدید باشند.
خانواده باید فرصت های لازم را برای سؤال کردن، کنجکاوی و کشف محیط به کودکان بدهند به گونه ای که او را تشویق کنند به هر پدیده ای که می بیند، با دقت بنگرد و از خود در مورد ویژگیها و کاربردهای آن پدیده بپرسد. در این مورد میتوان برای ایجاد سؤالات تازه در ذهن کودک، او را راهنمایی کرد. بهتر است به سؤالات کودکان سریع پاسخ ندهید، بگذارید خودش پاسخ را پیدا کند.
زمینه رشد خلاقیت در خانه زمانی فراهم می شود که به کودکانتان آزادی بدهید و به آنها به عنوان یک فرد احترام بگذارید. به کودکان حق انتخاب و تصمیم گیری بدهید . بچه ها باید بتوانند با توجه به ذهن و توانایی شان انتخاب کنند و تصمیم بگیرند و باید تأیید شوند حتی اگر مورد پسند ما نباشد.
والدین باید در عین این‌که محکم و مقتدر هستند مهربان و با گذشت هم باشند والدینی که اقتدار کافی را ندارند و در مقابل کوچکترین مسئله‌ای زود تسلیم می‌شوند نمی‌توانند الگوی خوبی برای پرورش خلاقیت در فرزندانشان باشند. مهربانی والدین به کودک سبب اعتماد به نفس و خودباوری او می‌شود.
گرچه شاید همه ما کودکانی تمیز و منظم را که یک‌جا ساکت نشسته‌اند بیشتر بپسندیم ولی نظم زیادی، نظافت بیش از حد ،رعایت آداب خانوادگی که ما آنها را تعریف کرده‌ایم و … اغلب سرکوب کننده‌ی خلاقیت در بچه‌ها هستند.
امیر مومنان حضرت علی (ع) می‌فرمایند: «فرزندان خود را به عادت‌ها و آداب خود مجبور نکنید؛ زیرا آنها برای زمانی غیر از زمان شما خلق شده‌اند.» (نهج البلاغه گفتار ۲۴۰)
در تقویت خلاقیت، توجه به مراحلی که کودک در بازی طی میکندو رشدی که برایش درپی دارد با اهمیت است نه نتیجه‌ای که کسب میکند. ما عادت کرده‌ایم که بیشتر به نتیجه فکر کنیم و از فرآیند لذت نمی بریم.
اگر یک پازل دست کودک داده اید مهم این است که از بازی با آن لذت می برد. مهم نیست که موفق به اتمام آن می‌شود یا نه. توجه به نتیجه مانع خلاقیت است و البته اگر این بازی به شکل مسابقه و رقابت برای کسب جایزه صورت بگیرد نتایج منفی آن بیشتر می شود چرا که مسابقه و جایزه دشمن خلاقیت هستند.
تشویق خلاقیت را پرورش می‌دهد اما نه تشویق مادی. جایزه ی مادی و پاداش دادن بچه را معامله‌گر بار می‌آورد؛ و همین تفکر باعث می‌شود که افراد نتوانند خلاقیت بالایی داشته باشند، چون ذهنشان دائما درگیر جلب منفعت‌های مادی می‌شود . تشویق بهتر است معنوی و عاطفی باشد و باعث ایجادشور و شوق درونی در کودک شود.
بهتر است از مراقبت ها و دخالت های بیش از حد در زندگی کودکان اجتناب کنید. به کودکان مسئولیت بدهید و اجازه دهید تا جایی که خطری آنها را تهدید نمی‌کند عواقب تصمیمات خود را بپذیرند. به این جمله‌ی مهم دقت کنید
«نیازهای کودک را برآورده کنید نه خواسته های کودک را.»
ساعات تماشای تلویزیون و کار با وسایل الکترونیک را در برنامه روزانه کودکان به حداقل برسانید. چرا که این عوامل سبب سرکوب خلاقیت در آنها می‌شود.
نقش بازی در رشد خلاقیت کودکان چیست؟
بازی مناسب‌ترین راه برای بروز و رشد استعداد فرزندان ما به شمار می‌رود و نقش بازی در رشد خلاقیت آنها را نمی شود نادیده گرفت. خانواده باید به این موضوع، بسیار توجه داشته باشد.
در جریان بازی است که نیروهای ذهنی و جسمی کودک، یعنی : دقت ، تمرکز ، تخیل ، نظم و ترتیب ، چالاکی و غیره رشد می‌یابند. بازی ها به‌ویژه بازی های فکری ،خلاقیت کودک را افزایش می دهد .
برای آن‌که بازیهای کودکانمان منجر به پرورش خلاقیت آنها شود:
◊ والدین نباید تعیین کننده ی نوع و شیوه ی بازی باشند. بلکه بهتر است شرایط را فراهم کرده و خود تنها به عنوان همبازی شرکت کنند و اجازه دهند تا کودک به بازیهای ابتکاری بپردازد. با تشویق و تأیید رفتار کودک و فراهم آوردن زمینه های مساعد و تدارک بازی های دلخواه او ، قدرت تخیل و خلاقیت کودک افزایش می‌یابد.
◊ محیط خانه را به صورتی درآورید که در آن فعالیت ، بازی و خنده وجود داشته باشد .
◊ محیط زندگی بچه‌ها باید ظرفیت بازی‌ها و تجربه‌های مختلف را داشته باشد و کودک در کمال امنیت در آن به بازی بپردازد.
(به عنوان مثال همه کودکان علاقه دارند، نقاشی کشیدن روی دیوار را تجربه کنند؛ میتوان محلی مناسبی را به این کار اختصاص داد. یک مقوای حدود یک متر یا چند برگه A4 روی دیوار اتاق فرزندتان بچسبانید. نقاشی روی دیوار، آموزش ترکیب رنگها، نقاشی در ابعادی متفاوت و فضایی بزرگتر از دفتر، همه سبب افزایش خلاقیت کودک می‌شود. بعد از تمام شدن نقاشی، برای تمیز کردن محل حتما از کودک کمک بگیرید.)
البته این به معنی آزادی مطلق فرزند ما نیست و کنترل محیط در حد متعادل لازم به نظر می‌رسد.به عبارت دیگر وجود قانون همه جا لازم است اما قوانینی که برپایه ارزشهای واقعی باشد و به سلامت و رشد کودک کمک کند نه آنچه بر مبنای خواست والدین شکل گرفته است.
◊ شاید بازی کردن بچه‌ها با خاک برای شما زحمت زیادی به همراه داشته باشد ولی در حقیقت یک راه خوب برای تقویت یادگیری کودکان و آرامش بیشتر آنها است. (بسیاری از اختلال های رفتاری کودکان ناشی از بالا بودن سطح اضطراب آن ها است و بازی با آب و خاک، اضطراب را به طور چشمگیری کاهش می دهد. برخلاف خرید تفنگ و شمشیر که بچه‌ها را خشن بار می‌آورد.)
◊ در انتخاب نوع اسباب بازی برای بچه ها باید دقت کرد . اسباب بازی های ساده برای کودکان تهیه کنید. ( تهیه وسایل گران قیمت، معمولا نتایج دلخواه را در مورد سرگرم‌کردن کودکان به دنبال نخواهد داشت. )
اسباب بازی‌هایی که ظرفیت شکل‌پذیریهای متنوع و زیادی داشته باشند. (مانند لگو ) اسباب بازی باید بتواند فکر بچه‌ها را مشغول کند و تمرکز آنها را بالا ببرد .اسباب بازی که در آن کودک فقط تماشاگر و منفعل است مناسب نیست. همچنین بهتر است در انتخاب نوع اسباب بازی نقش اجتماعی کودک در آینده لحاظ شود.(مانند خرید وسایل آشپزی اسباب‌بازی برای دخترهاو یا خرید وسایلی که پسربچه‌ها را به تحرک بیشتر واداردو مهارتهای جسمی آنها را افزایش دهد.)
◊ خیال‌پردازی های کودکان را سرزنش نکنید زیرا خلاقیت او را محدود می سازید. عادت های عجیب و دوستان تخیلی کودک را بپذیرید.
◊ کودک خلاق کودک نامنظم و ناآرامی است، اگر والدین با این مساله کنار نیایند نمی‌توانند به پرورش خلاقیت او کمک کنند.
در تربیت کودکان اگر از روش های سخت‌گیرانه و اشتباه استفاده شود، ممکن است باعث از بین رفتن خلاقیت در کودکان شود. کودکانی که از شکست خوردن می‌ترسند کمتر خلاقیت از خود نشان می‌دهند. اگر کودک شما از اشتباه کردن می‌ترسد، او را تشویق به انجام دوباره عمل کنید.
◊ گر کودک احساس کند که همواره تحت نظارت است، ممکن است کمتر ریسک کند که این موضوع باعث کاهش خلاقیت وی می‌گردد. اگر مشوق استقلال کودک خود باشید، خواهید دید که قوه تخیل وی هم شکوفا می‌شود.
ارتباط خلاقیت و معنویت
نکته بسیار مهمی که توجه به آن ضروری به‌نظر می‌رسد، این است که در کنار پرورش خلاقیت کودکان، باید توجه به امور معنوی و تربیت دینی کودکان را در اولویت قرار دهیم.چرا که خلاقیت برای داشتن جامعه‌ای سالم‌تر، آرام‌تر، معنوی‌تر و … مطلوب و منظور ماست. مصیبت های امروز دنیا همگی به دست انسان‌های خلاق و دانشمند ولی بدون معنویت و مسئولیت پدید آمده است.خلاقیت بدون معنویت یعنی نابودی و تخریب و مصیبت.
معنویت نیاز ذاتی انسان برای ارتباط با قدرت والای خداوند است. معنویت افراد را به تعهد در قبال خدا، خویشتن، دیگران و محیط وامی‌دارد. انسان تربیت یافته وظیفه دارد با رعایت اخلاق و به دور از هرگونه حس تکبر و خودبرتربینی، خدمت به جامعه را برای رضای خدا سرلوحه کار خود قرار دهد و طبیعت و محیط زندگی خود و دیگران را از هرگونه آسیب و صدمه حفظ کند.
چنین انسانی نمی‌تواند در قبال دیگران و به‌خصوص محرومین جامعه بی‌تفاوت باشد. لذا خلاقیتش را در جهت اهدافش سوق می‌دهد و در خلال این سعی و تلاش رشد شخصی، عزت نفس، رضایت و خود شکوفایی نتیجه‌ای است که آن را به‌دست می‌آورد.
در تدوین این مطالب از سایت نوردیده nooredideh.com و نظرات حجت‌الاسلام تراشیون کمک گرفته شده است.
