راه‌کارهای انس با قرآن در کودکان و نوجوانان
هدف خلقت انسان، بندگی خداوند رحمان است و لازمه‌ی بندگی، تربیت انسان. قرآن آخرین معجزه‌ی ماندگار الهی، کتاب تربیت و هدایت است، پس باید این کتاب را شناخت، به تک تک آیاتش ایمان آورد و به آن عمل کرد. کتابی که در هرزمان ومکان وسیله‌ی هدایت است و نجات.
رسول خدا صلی الله علیه وآله می‌فرماید :
«اِذَا التَبَسَت عَلَیکُمُ الفِتَنُ، کَقِطَعِ الَّیلِ المُظلِمِ فَعَلَیکُم بِالقُرآنِ.»
هنگامی‌که فتنه ها، هم‌چون پاره‌های شب تاریک، شما را در خود پیچید، برشماست که به قرآن تمسک جویید.
اصول کافی
در سخنان پیامبر اکرم صلوات الله علیه و ائمه اطهار علیهم‌السلام بر تلاوت قرآن تأکید بسیاری شده است. مربیان بزرگ بشریت تلاوت قرآن را :
• برترین عبادت،
• جلا دهنده‌ی دل،
• کفاره گناهان،
• سبب باز شدن درهای رحمت الهی،
• احیاگر قلوب،
• بهترین مونس،
• موجب دوری از عذاب،
• بارور کننده قلب مؤمن،
• بازدارنده‌ی از گناه،
• مایه برکت و وسعت روزی و
• روشنایی خانه‌ها خوانده‌اند.
با تامل در زندگی بزرگان دین می‌بینیم که آغازین عمل صبحشان تلاوت قرآن و واپسین برنامه شبشان تلاوت آن بوده است. امام خمینی (رحمة‌الله‌علیه) با همه اشتغالاتی که داشتند هر روز سه تا پنج نوبت قرآن می‌خواندند.
معنای تلاوت چیست؟ و تفاوت آن با قرائت کدام است ؟
تَلاوَت، به معنای خواندن قرآن و اندیشیدن در معانی آن است. فرق معنایی تلاوت و قرائت این است که قرائت به معنای خواندن صورت ظاهر آیات است، اما تلاوت ضمن خواندن کلام الهی، به معانی و مفاهیم و مصادیق و اوامر و نواهی نیز توجه دارد؛ درست است كه خواندن الفاظ قرآن دارای فضيلت است، ولی نبايد فراموش كرد كه اين قرائت باید مقدمه‌ی تدبر در آیات الهی باشد. پس تلاوت در اصطلاح علوم قرآنی يعني قرائتي که همراه با فهم معنا باشد به طوري که منتهي به عمل به مفهوم آیه شود.
چه زمانی برای آشنایی با قرآن مناسب است؟
تمام صاحب‌نظران تربیتی اتفاق نظر دارند که دوران کودکی در شکل دادن به رفتار و منش انسان اهمیت خاصی دارد و آداب و مفاهیمی که در خردسالی آموخته می‌شود هم چون نقشی برروی سنگ پایدار می‌ماند.
علی علیه السلام می‌فرماید:
«حَقُّ الوَلَدِ عَلَی الوالِدِ اَن یُحَسِّنَ اسمَهُ وَ یُحَسِّنَ اَدَبَهُ وَ یُعَلِّمَهُ القُرآنَ .»
حق فرزند برپدر این است که: او را نام نیکو نهد، به خوبی تربیت کند و به او قرآن بیاموزد.
نهج البلاغه
پس آموختن قرآن به فرزندان از مهم‌ترین وظایف والدین و مربیان است. والدین با ایجاد فضای معنوی در محیط خانه می‌توانند از همان ابتدا کودک را با این گوهر الهی آشنا کنند. طنین نوای آیات روح‌بخش کلام خدا در فضای خانه و تکرار آیات توسط بچه‌ها می‌تواند مقدمه‌ی این آشنایی باشد.
اما برای این‌که کتاب الهی با روح و جسم فرزندانمان آمیخته و مأنوس شود چه کنیم؟
مفهوم انس
در فرهنگ دهخدا واژه ی «انس» این گونه تعریف شده است: «خو گرفتن و آرام یافتن به چیزی.» انس گرفتن یعنی همدم بودن، خو گرفتن و ارتباطی فراتر از یک رابطه‌ی معمولی.
مقصود و هدف از ایجاد انس با قرآن چیست؟
اوّلین پاسخ آن است که: از آنجایی که جامعه‌ی ما یک جامعه‌ی اسلامی است و قرآن کتاب آسمانی ماست، افراد جامعه به خصوص کودکان و نوجوانان می‌بایست قرآن را بیاموزند، آن را خوب بخوانند و اگر حافظه‌ی خوبی داشتند قرآن را حفظ کنند و در همه حال با قرآن مأنوس باشند.
اما آیا صِرف آموختن قرآن و قرائت صحیح آن و یا حفظ آن ما را با قرآن مأنوس کرده و به تحقق جامعه‌ی قرآنی می‌رساند؟ قرائت قرآن به سبک های مختلف، حفظ قرآن با شیوه های گوناگون، حفظ شماره آیات و … جذابیت دارد؛ اما نمی‌تواند سبب مداومت در انس و الفت با کتاب آسمانی شود و به همین دلیل است که شیوه‌های رایج توجه به قرآن، عمر کوتاهی دارند. باید توجه داشت که این شیوه ها، مقدمه‌ای است برای رسیدن به هدف اصلی و لذا توجه بیش از حد به آن، گم کردن راه و درجا زدن در مقدمه است. اگر قرآن کریم و پیامبر گرامی اسلام و ائمه ی اطهار علیهم السلام به حفظ و تلاوت زیبای قرآن توصیه می کردند، برای آن بود که موجب توجه بیشتر و عمل به قرآن شود نه آن که ظاهری از قرآن مورد توجه قرار گیرد و به اهداف اصلی بی مهری شود.
پس مقصود از انس با قرآن آموختن قرآن، حفظ قرآن، فهم قرآن و عمل به قرآن است. کمال انس با قرآن زمانی حاصل می‌شود که موجب تغییر رفتار شود. بدین صورت که شخص و به تبع آن جامعه به آرامشی معنوی دست یابند و از دغدغه‌هایی که گریبان گیر افراد یا جامعه ی غیر دینی است برهند.
اما در کنار برنامه‌ریزی‌هایی که برای موأنست کودکان با قرآن کریم انجام می‌دهیم؛ آنچه باعث تثبیت و تداوم این انس می‌شود آشنایی با چهره‌ی زیبای دین و پذیرش قلبی دین الهی است. در این مرحله نیاز است که دین با تمام زیبایی‌های خود به کودکان و نوجوانان معرفی شود: دین الهی زیبا، سهل، مطابق با فطرت و خوشاینداست، آن چنان که قرآن کریم می‌فرماید:
خداوند در دین شما هیچ سختی قرار نداده است.
رابطه‌ی عاطفی‌ای که بین خدا و بنده در اسلام وجود دارد در ادیان دیگر کمتر مشاهده می‌شود. معرفی « الله » به عنوان خدایی که با بندگانش ارتباط محبت آمیز دارد از افتخارات دین اسلام است. خداوند به حضرت موسی علیه‌السلام وحی کرد: «ای موسی مرا دوست بدار و مرا محبوب بندگانم قرار بده!»
موسی گفت: «خدایا! تو می‌دانی که من هیچ کس را مانند تو دوست ندارم، امّا بندگانت را چگونه به این کار ترغیب کنم؟»
خداوند فرمود: «نعمت هایم را به آنان گوشزد کن که آنان در این صورت جز به نیکی از من یاد نمی‌کنند.»
آشنا کردن متربیان با مهربانی و عطوفتی که در سیره‌ی پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله وسلم و ائمه‌ی معصومین علیهم السلام به عنوان رهبران جامعه‌ی دینی دیده می‌شود، می‌تواند در ارائه‌ی چهره‌ای زیبا از دین مؤثر باشد و به جذب هر چه بیشتر کودکان، نوجوانان و جوانان بینجامد.
در منابع مختلف درباره‌ی سیره‌ی پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم این گونه آمده است: احدی از آزاد و برده برای حاجتی به خدمتش نرسید، مگر آن که برای انجام حاجتش به پا می‌خواست و اقدام می‌کرد. اگر کسی با ایشان دست می‌داد، صبر می‌کرد و دستش را رها نمی‌کرد تا او خود دستش را رها کند. اگر کسی بر ایشان وارد می‌شد، به او احترام می‌کرد، چه بسا جامه‌اش را برای او پهن می‌کرد و یا تُشکی را که روی آن نشسته بود در اختیار تازه وارد می‌گذاشت. چنین نبود که کسانی، مردم را از نزدیک شدن به آن حضرت مانع شوند و آن ها را دور سازند. کم می شد در جواب کسی «نه» بگوید. هر گاه از آن حضرت سؤالی می‌شد، اگر موافق بود تأیید می‌کرد، در غیر این‌صورت، سکوت اختیار می‌نمود. اصحاب و یاران خویش را با نامی که آن ها را خوش‌تر بود می‌خواند. هیچ گاه در جمع پای خود را دراز نمی‌کرد. نگاهش را میان یارانش تقسیم می‌کرد و به هر کدام به یک اندازه می‌نگریست و…
نکته مهم دیگر در باب معرفی دین الهی به کودکان و نوجوانان تصویری است که آنها از دین‌داران در ذهن می‌پرورند. به نظر عامه‌ی مردم هر آنچه که افراد مذهبی (کسانی که ظاهرِ مقید به آداب و دستورات دینی دارند) انجام می‌دهند تطابق دقیقی با دین دارد. اگر افراد دین دار جذابیت لازم را داشته باشند، دین نیز جذاب می‌شود و اگر عیبی در افراد دین دار باشد این عیب را به دین سرایت می دهند. اینجاست که مسئولیت خطیر متدینان جامعه درمورد تک تک رفتار و گفتارشان آشکارمی‌شود. و چه زیباست که متدینان، به این امر واقف بوده، نقش خطیر دین‌داری رابه خوبی ایفاکنند و در برخورد با مردم چهره‌ی بسیار زیبای دین را به نمایش بگذارند.
برای ایجاد انس با قرآن درکودکان و نوجوانان از چه شیوه‌هایی استفاده کنیم؟
۱- تقویت ارتباط موثر و صمیمانه بین اعضای خانواده‌ی قرآنی
اولین گام در ایجاد انس با قرآن ، آموزش قرآن از طریق والدین، به وسیله‌ی ارتباط رودررو و نزدیک بین افراد خانواده است که در سال‌های اخیر به دلیل نفوذ و گسترش رسانه‌ها تا حد زیادی دچار خدشه و آسیب شده است. در گذشته بیان قصه‌های قرآن برای کودکان، آموزش روخوانی و تجوید و حفظ قرآن در خانواده‌های مذهبی رواج داشت و کودک از ابتدای زندگی با رشد در چنین محیطی به تدریج با قرآن آشنا می‌شد. امّا امروزه با کم شدن این ارتباط ضروری، بخشی از فعالیت‌هایی که می توانست زمینه‌ساز انتقال فرهنگ قرآنی به مخاطبان باشد از بین رفته است. بنابراین به نظر می‌رسد یکی از راه‌ها در ایجاد انس با قرآن احیای ارتباط صمیمی در خانواده‌هاست. برای ایجاد این ارتباط، ستون اصلی، پدرها و مادرها هستند.
۲- توجه به نقش الگویی والدین و مربیان
کودکان پیش از آن که از گفتار والدین چیزی بیاموزند از رفتار آنها سرمشق می‌گیرند. از این رو یکی از مهم‌ترین راه‌های انس با قرآن، انتقال خلق و منش قرآنی به کودکان و نوجوانان است. اولین الگوهای کودک، پدر و مادر هستند. فرزندی که می‌بیند پدر و مادرش هر روز چند صفحه قرآن می‌خوانند و سعی در دریافت معانی آن دارند، تلاوت قرآن را می‌آموزد. کودکی که به همراه والدین در جلسات قرآن شرکت می‌کند، به تدریج با قرآن مأنوس می‌شود. فرزندی که به همراه پدر و مادر در جشن ها و عزاداری‌های مذهبی شرکت می‌کند، عشق به اهل بیت علیه السلام در وجودش جای می‌گیرد. دیگر وظایف مذهبی اعم از انجام واجبات و دوری از محرمات نیز بیشتر از این طریق در وجود شخص پایدار می‌شود. با کمال تاسف باید گفت بعضی والدین حساسیت و دقتی که در مسائل مربوط به تغذیه و لباس فرزندانشان از خود نشان می‌دهند در مسایل معنوی و دینی آنها ندارند.
اینان مصداق سخن پیامبر اکرم (صلی‌الله علیه و آله و سلّم) هستند که فرمود: «وای بر فرزندان آخرالزمان از روش ناپسند پدرانشان» عرض شد: « یا رسول الله از پدران مشرک؟» فرمود: « نه از پدران مسلمان، که به فرزندان خود هیچ یک از فرایض دینی را نمی‌آموزند و به ناچیزی از امور مادی درباره آنان قانع هستند.»
انتقال مفاهیم قرآنی لزوما تنها توسط والدین صورت نمی گیرد، بلکه افرادی مانند مربیان، مبلغان دینی و معلمان نیز که نفوذ معنوی در کودکان و نوجوانان دارند، می‌توانند چنین تأثیری بر آنان بگذارند. نخستین ارتباط کودک در دورة پیش دبستانی با مربی است. مربی ابتدا باید با اخلاق و رفتار پسندیده جای خود را در دل کودک باز کند و به او نزدیک شود و سپس به تدریج مفاهیم دینی و تربیتی را به او بیاموزد. مربی از طریق بازی، سرگرمی، نقاشی، کاردستی و… می‌تواند مضامین دینی را انتقال دهد. این نکته ضرورت آموزش برای مربیان را بیش از پیش روشن می‌سازد.
۳- استفاده از ابزار قدرتمند هنر:
چگونه می‌توان در راه ایجاد انس کودکان و نوجوانان با قرآن از فرصت عالی هنراستفاده نکرد؟ هنر، توانایی بیان مفاهیم عمیق هدایت بشر را در قالب حس و تصویر برای ما امکان‌پذیر می‌سازد. قرآن کریم خود در بیان مطالب از قالب های مختلف هنری استفاده کرده است. قصه که به نوعی مادر هنرهای مختلف اعم از رمان، فیلم، نمایش و … است، ابزاری است که قرآن کریم از آن بهره ی فراوان گرفته است. هر یک از موضوعات مختلف قرآن در قالبی از قالب های هنری می‌گنجد. موضوعات قابل تصویر شدن در قالب هنرهای تجسمی مانند: نقاشی، طراحی، گرافیک، موضوعات حماسی و عاطفی در قالب شعر و سرود و موضوعات دراماتیک در قالب نمایش و قصه و … .
۴- دوستان و گروه همسالان:
گروه همسالان در شکل‌دهی به شخصیت کودک نقش ویژه‌ای دارند. کودک و نوجوان در مسیر زندگی اجتماعی به شدت به همسالان و دوستان گرایش دارد و این گرایش با تأثیر متقابل و عمیقی همراه است. والدین می‌توانند با ایفای نقش مناسب (به صورت غیر مستقیم) در انتخاب دوست خوب برای فرزندان، تاثیر قابل ملاحظه‌ای در شکل‌گیری شخصیت فرزندان و علاقمند کردن آنان به فضاهای قرآنی داشته باشند.
۵ – انتخاب شیوه ی بیانِ متناسب با مخاطبان:
یکی از مسایل مهم در انتقال پیام، شناخت مخاطب است. هر مخاطب با توجه به شرایط سنی، دانسته ها، علایق، زبان و فرهنگ خاص خود دارای موقعیتی است که برای انتقال پیام باید آن را لحاظ کرد.
رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم می‌فرماید:
«مَن کان لَه ولدٌ فَلْتَصابَّ لَه؛
کسی که دارای فرزندی است باید در پرورش او، کودکانه رفتار کند.»
در سنین کودکی مفاهیم بسیار ساده و ابتدایی قرآنی اعم از دوست داشتن خداوند، دروغ نگفتن، نظافت، آزار نرساندن به حیوانات، اسراف نکردن و ده ها موضوع دیگر را می‌توان در قالب قصه‌های قرآنی، بازی‌های گروهی، اجرای نمایش‌های ساده با بازی خود بچه‌ها و کارهای عملی به آنان آموخت.
به هرحال آنچه اهمیت دارد آشنایی با مفاهیم قرآن است. به عبارت دیگر بیان معارف قرآن اعم از اخلاق، احکام و عقاید در قالب های مختلف و جذاب با زبان خاص مخاطبان در درجه‌ی اول و آموزش روخوانی، تجوید، حفظ و اطلاعات قرآنی در درجه‌ی دوم اهمیت قرار دارد. چنانچه بتوانیم روح حاکم بر تعلیمات قرآن کریم را که رشد انسان الهی است پیاده کنیم، آموزش روخوانی، تجوید، حفظ و … نیز برای مخاطبان جذاب می‌شود.
نکاتی که می‌تواند بیشتر به والدین و مربیان کمک کند:
• در دعوت کودکان و نوجوانان به آموزه‌های دینی و مفاهیم قرآنی باید به گونه‌ای عمل کرد که آنها ضمن احساس آزادی، براساس فطرت خداجویی و کمال‌طلبی، با اختیار و اشتیاق به سوی هدف حرکت کنند.
• برای آموزش مفاهیم دینی و قرآنی باید متناسب با سطح درک و قوای ذهنی و روانی کودک اقدام کرد، کودک نباید یک‌باره حجم سنگینی از وظایف را بر دوش خود احساس کند. تکالیف زود هنگام و خارج از توان مسلما بر روند رشد معنوی او لطمه خواهد زد.
• دین اسلام دینی است منطقی و مبتنی بر ملاحظات دقیق روانی و اجتماعی. ظرفیت کودک برای عبادت محدود است از این رو باید سعی شود، عبادت و تلاوت با نشاط همراه باشد.
• تکرار و استمرار سبب کسب مهارت و سرعت عمل در هر زمینه‌ای می‌شود: برای ایجاد و تقویت رفتارهای دینی مانند آموزش قرآن و درک مفاهیم آن به کودک و نوجوان باید از «تمرین وتکرار» استفاده کرد.
• یادگیری حتی یک آیه از قرآن و یا یک مفهوم قرآنی برای کودک باید با تشویق همراه باشد. تشویق دیگران موجب افزایش باور کودک نسبت به توانایی‌های خود می‌شود.
• جاذبه قرآن به قدری است که تلاوت مقداری از آن زمینه انس با بقیه آن را فراهم می‌کند.
• پدران و مادرانی که دوست می‌دارند فرزندانشان را با قرآن مأنوس کنند باید در حضور آنان طنین تلاوت قرآن را در فضای خانه بگسترانند. طنین نوای قرآن در فضای خانه می‌تواند هم‌زمان با بازی کودک باشد.
• از جمله فرصتهای طلایی در طول سال برای مرتبط ساختن کودکان و نوجوانان با قرآن ماه مبارک رمضان است که بهار قرآن می‌باشد. پس می‌توان از این فرصت استفاده کرده و آن را آغاز مناسبی برای وارد کردن کودکان در بحر بی کران قرآنی دانست.
• والدین می‌توانند زمینه‌ی شرکت فرزندانشان را در جلسات قرآنی که با شرایط سنی آنها تناسب داشته و توسط مربیان صبور و پرحوصله اداره می‌شوند ایجاد کنند. جلساتی که آموزش را همراه با بازی و قصه شیرین می‌کنند. گفتن قصه های قرآنی با روش‌های جذاب که از آنها بیشتر مهربانی و رحمت خداوند درک می‌شود می‌تواند فضایی مطلوب ایجاد کند. این وظیفۀ والدین است که همانطورکه برای درد جسمی فرزندان ، بهترین طبیب را می‌یابند، برای آموزش های دینی او هم بهترین فضاها را پیدا کنند.
• درسنین نوجوانی سپردن کارهای اجرایی جلسات قرآنی در مسجد و مدرسه به نوجوان در گرایش او به برنامه‌های قرآنی تاثیر خوبی دارد. نوع موضوعات مطرح شده در این جلسات می‌تواند بیشتر، اخلاق و برخی مسایل عقاید و احکام باشد.
در تنظیم مطالب این بخش از این منابع بهره برده شده است:
سایت اندیشه قم
Khamenei.ir
http://fa.wikishia.net
