کارگاه های هستی شناسی

نگرش به هستی در سبک زندگی انسان بسیار تاثیر گذار است. هر فرد (به صورت خودآگاه یا ناخودآگاه) مجموعه هستی را به گونه‌ای می‌بیند و بر آن اساس، اهداف اصلی زندگی خود را ترسیم می‌کند. وقتی انسان محیط پیرامونش را درست بشناسد ، به وظیفه و مسئولیتی که دارد بهتر واقف می شود. انسانی که مدرسه را می شناسد و خود را در مدرسه می یابد به وظیفه اش که علم آموزی است ، بهتر عمل می کند. انسانی که خود را در محل کار می داند ، خود را موظف به کار می داند. خَلقِ انسان در عالم ماده با تمام خصوصیاتش ، زمینه ساز شناخت انسان و تشخیص وظیفه او در ارتباط با خالق است و این مقصود فقط در صورتی حاصل می شود که انسان به حقیقت جهان پیرامونش آگاه گردد. هر اندازه هستی شناسی فرد و جامعه با آموزه‌های اسلامی انطباق بیشتری داشته باشد ، سبک زندگی به اسلامی بودن نزدیک‌تر است.

اندیشیدن در مخلوقات الهی ، بررسی پدیده ها و تفکر در نظام آفرینش مقدمه ای است برای شناخت جایگاه حقیقی انسان در عالم هستی. خداوند در آیه 53 سوره مبارکه فصلت می فرماید: « سَنُرِيهِمْ آيَاتِنَا فِي الْآفَاقِ وَ فِي أَنْفُسِهِمْ حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ ». خداوند آیات و نشانه هایش را در سرتاسر جهان و در نفوس انسانی به مردم می نمایاند تا برایشان حق مطلق روشن گردد. از تلفیق هستی شناسی و انسان شناسی ، زمینه دست یابی به حقیقت و معرفت به خداوند متعال فراهم می آید. از آنجا که مهمترین ابزار شناخت آدمی عقل است و عقل محدودیت های فراوانی دارد و به ذات نامحدود راهی ندارد ، فلذا برای شناخت پروردگار هستی بایستی از روش های غیر مستقیم یا به عبارتی از شناخت مخلوقات الهی بهره جست. خداوند متعال برای هدایت بشر علاوه بر نظام تشریع (وحی) ، نظام تکوین (آفرینش) را قرار داده است و لازمه برقراری ارتباط صحیح با خداوند متعال ارتباط با نظام تکوین یا به عبارتی شناخت و عملکرد درست در قبال هستی است.

قرآن کریم خداشناسی را از راه‌های مختلف به مردم تعلیم می‌دهد. یکی از این روش ها سوق دادن مخاطب به اندیشیدن در نظام آفرینش می باشد. قرآن کریم جریان پهناور هستی را به مخاطب معرفی می کند که سراسر اجزایش از استحکام و ارتباط خاصی برخوردار است و ذهن او را آماده پذیرش یک حقیقت بزرگ می کند. نظم حاکم بر هستی حکایت از وجود آفریدگاری توانمند دارد و انسان پاک سرشت نمی‌تواند این حقیقت را انکار کند. هم راستای روش قرآن ، اهل بیت علیهم السلام همواره کوشیده اند تا مبدأ هستی را به آدمیان بشناسانند و گام اول در شناخت مبداء هستی ، شناخت هستی است. صاحبان فکر و اندیشه در میان مسلمانان از زمان ظهور اسلام تا امروز بنا به توصیه و تأکید پیشوایان دین همواره در بحث هستی شناسی و معرفت به حقیقت عالم کنجکاو بوده و این تلاش ها منشاء پیدایش علوم فراوانی در دین شده است.

انسانی که به معرفت حقیقی عالم دست یابد به این باور می رسد که خداوند، تنها مؤثر اولیه و بالذات در تمام هستی است و وجود تمام موجودات دیگر به مشیت و اراده اوست. بدین ترتیب این یقین حاصل می شود که هیچ موجودی، وجود مستقل ندارد و همه موجودات از این حیث که مرتبط با خدا هستند، وجود دارند. چنین معرفتی جان آدمی را آماده پذیرش عمیق توحید می نماید.

در این قسمت ذکر چند نکته ضروری به نظر می رسد. اول این که هستی شناسیِ مطرح شده در سیر تربیتی رشدآور ، ارتباطی به هستی شناسی مصطلح در فلسفه ندارد و مقصود از هستی شناسی صرفاً آشنایی و تامّل و تعمّق در مخلوقات الهی با هدف فهم عظمت انسان و پس از آن درک رسالتی که بر دوشش گذاشته شده است، می باشد. نکته بعد این که علوم طبیعی که در محافل علمی مورد بررسی قرار می گیرد ، می تواند در خدمت هستی شناسی قرار گیرد لیکن به خودی خود نمی تواند همه نیازهای انسان را در شناخت جهان پیرامونش آن گونه که مدّ نظر اسلام است، تامین نماید. علوم طبیعی به شناخت موجودات و پدیده ها و بررسی روابط بین آن ها فارغ از توجه به علت های فرا مادی می پردازد. نتیجه این طرز نگرش به جهان هستی دامن زدن به مادی گرایی و دور شدن از عوامل ماورایی در اداره امور عالم است. فلذا در سیر هستی شناسی باید همیشه نگاهمان به علت های فرامادی باشد و مراقب باشیم گرفتار نگرش های غیر الهی نشویم.

نکته پایانی این که در تعریف جامع هستی شناسی اسلامی به امور غیبی و پدیده های فرامادی همچون فرشتگان، جن، شیطان، روح ، دنیای قبل از تولد (رحم مادر) ، بعد از مرگ (عالم برزخ و قیامت) و غیره نیز پرداخته می‌شود. اما در سرفصل هستی شناسی از سیر اعتقادی رشد آور با توجه به نوع هدفی که مد نظر است فقط از عالم محسوسات سخن به میان می آید و مسئله اعتقاد به عالم غیب در جای دیگر انشاءالله بررسی خواهد شد.